Racisme heeft veel vormen. Eén soort racisme richt zich specifiek tegen Zwarte mensen. Op school, op de werkplek, in de zorg, en op alle andere plaatsen in de maatschappij kan dit grote impact hebben.

In dit artikel leer je meer over anti-Zwart racisme: wat het is, hoe het eruit kan zien, en wat je ertegen kan doen.

(N.B.: Wij kiezen ervoor om in dit artikel het woord “Zwart” met een hoofdletter te schrijven, geïnspireerd door Chanel Matil Lodik. Hiermee geven we aan dat we niet alleen het uiterlijk van Zwarte mensen bespreken, maar juist ook de gedeelde Zwarte geschiedenis, ervaringen, en cultuur.)

1. Wat is anti-Zwart racisme?

Racisme in het kort

Racisme is het idee dat een etnische groep minder zou zijn dan een andere etnische groep. Racisme gaat over het uiterlijk van groepen, en daarnaast ook over hun cultuur, zoals bijvoorbeeld religie, kleding, haardracht en eten.

Alle mensen zijn biologisch gezien hetzelfde ras, ongeacht hun huidskleur. Het idee van “ras” noemen we daarom een sociaal construct. Dat betekent dat er wel degelijk zichtbare verschillen zijn tussen mensen, maar dat de vooroordelen rondom die verschillen verzonnen zijn door de maatschappij. Er zijn verschillende soorten racisme:

• 1 op 1 racisme (microniveau): iemand heeft vooroordelen tegenover mensen van kleur.
• Systematisch racisme (mesoniveau): een groep heeft vaker vooroordelen tegenover mensen van kleur.
• Systemisch racisme (macroniveau): de maatschappij of de machthebber heeft vooroordelen tegenover mensen van kleur.

De mythe van het “Zwarte ras”

De indeling in “rassen” is bedacht door Europese overheersers in de tijd van de kolonisatie, om zo de oorspronkelijke Amerikaanse mensen en vooral Zwarte mensen uit Afrika als minderwaardig te kunnen behandelen.

Daarom is racisme tegenover witte mensen door mensen van kleur (“omgekeerd racisme”) eigenlijk niet mogelijk in onze maatschappij. Racisme is namelijk bedacht door witte mensen als excuus om andere groepen mensen te kunnen onderdrukken, en om hun menselijkheid te ontkennen; niet andersom. Natuurlijk kan iedereen, ongedacht etniciteit, vooroordelen hebben tegenover een ander mens of een andere groep. Een Zwart persoon kan ook discriminerend doen naar een wit persoon. Maar racisme als eeuwenlange machtsstructuur wordt daarmee niet omgekeerd.

Over Zwarte mensen werd in de kolonisten-tijd gezegd dat zij voorbestemd waren om knechten te zijn van witte mensen. Hiervoor werd het Bijbelse verhaal van Cham als excuus gebruikt: Chams zoon (Genesis 9:25) was als straf vervloekt om een knecht te worden. Vanaf het begin van de Trans-Atlantische slavenhandel werd die vervloeking neergezet als rechtvaardiging van de slavernij. Cham zou namelijk de voorouder zijn van alle Zwarte mensen, en zijn nakomelingen zouden dus moeten werken voor witte mensen, als voortzetting van Gods straf. Dit Bijbelverhaal is eeuwenlang ingezet om Zwarte mensen te ontmenselijken.

Ook vandaag de dag hebben Zwarte mensen uit de Afrikaanse diaspora nog te maken met de doorwerking van het kolonialisme en het slavernijverleden. Dat is te zien in de verdeling van rijkdom, en in de omgang met Zwarte mensen in het algemeen. Kort gezegd: de huidskleur van witte mensen draagt in Nederland niet bij aan de moeilijkheden in hun leven; de huidskleur van Zwarte mensen wel.

Er bestaan nog veel verkeerde ideeën over Zwarte mensen in Nederland. Deze ideeën kunnen bewust of onbewust zijn. Niet iedereen die racistisch handelt, is ook echt een racist: zelfs met de beste bedoelingen kan je per ongeluk vooroordelen hebben en iets discriminerends doen. Daarom is het belangrijk om open te blijven staan voor nieuwe inzichten.

2. Hoe ziet anti-Zwart racisme eruit?

Er zijn veel vormen van anti-Zwart racisme in de Nederlandse maatschappij. Deze kunnen bewust én onbewust voorkomen. Denk eens aan:

• Achterstandsdenken: Zwarte mensen worden als minder slim gezien dan witte mensen. Daarom krijgen ze vaker een niet passend schooladvies. Ook worden ze veel minder vaak uitgenodigd voor sollicitatiegesprekken, bij gelijke geschiktheid. Zo ontstaat armoede onder Zwarte mensen.
• Colorisme: Zwarte mensen die voldoen aan het Westerse schoonheidsideaal, worden beter behandeld dan Zwarte mensen die hier minder aan voldoen. Iemand met bijvoorbeeld een plattere neus, hogere jukbenen, grotere lippen of een donkerdere huid wordt daardoor slechter behandeld dan iemand die er relatief Europees uitziet.
• Vooroordelen: Zwarte mensen worden vaak gezien als lui, dierlijk, gewelddadig, en “onbeschaafd.” En dat terwijl het juist de Europese overheersers zijn geweest die op een onbeschrijfelijk gewelddadige manier Zwarte mensen hebben ontvoerd en hen hebben gedwongen voor zich te werken, in de naam van “beschaving.”
• Exotiseren: Dit betekent dat iemand als exotisch of “spannend” wordt behandeld. Hier zit vaak het idee achter dat Zwarte mensen seksueler zouden zijn dan witte mensen. Bijvoorbeeld een Zwarte man die zomaar ongepaste opmerkingen krijgt over het formaat van zijn geslachtsdeel. Of een Zwarte vrouw die de vraag krijgt of al haar kinderen wel dezelfde vader hebben. Ongewenste aanrakingen horen hier ook bij, zoals opeens aan iemands haar zitten.
• Misverstanden over de pijngrens: Zwarte mensen worden nog steeds vaak als minder menselijk gezien dan witte mensen. Daarom wordt gedacht dat Zwarte mensen een hogere pijngrens zouden hebben: dat ze dus minder snel pijn voelen. Dit misverstand heeft concrete effecten op hoeveel verdoving ze krijgen in de zorg. Ook gebruiken politieagenten meer geweld tegen Zwarte mensen en andere mensen van kleur dan tegen witte mensen.
• Toe-eigening: Een Zwarte vrouw kan bijvoorbeeld geen baan verwerven, omdat zij traditionele Afrikaanse vlechten, grote gouden sieraden en kleurrijke jurken draagt. Haar haarstijl en kleding worden namelijk als “onprofessioneel” gezien. Maar een witte vrouw met Afrikaanse vlechten, grote gouden sieraden en kleurrijke Afrikaanse kleding wordt juist aangenomen. Zij wordt niet als onprofessioneel gezien, maar als hip. Dit is een vorm van onrecht die vaak voorkomt.
• De witte redder: Het kan zijn dat een wit persoon graag Zwarte mensen wil helpen, maar op een manier waar vooral de witte persoon zelf lof en aanzien door krijgt. De enige manier om deze dynamiek van “redder en slachtoffer” in stand te houden is als de Zwarte persoon in een slachtofferrol wordt gehouden. Een witte redder zorgt zo dus eigenlijk dat racisme blijft bestaan.
• Ontkennend racisme: Beweren dat racisme niet meer bestaat, of dat het niet bewezen zou zijn.
• Verkapt racisme: Vaak wordt er niet direct over Zwarte mensen gesproken, maar wordt er code gebruikt. Denk daarbij aan een plaatje van een aap, een watermeloen of een banaan. Daarmee wordt bedoeld dat Zwarte mensen geen mensen zijn. Er kan ook worden gesproken over “dat soort mensen, je weet wel wie” en andere verbloemende woorden.
• Open racisme: Dit is de meest herkenbare vorm van racisme. Open racisme kan eruitzien als o.a. het n-woord, een Hitlergroet, een hakenkruis, het maken van apengeluiden, het nadoen van iemands accent, jezelf verkleden als karikatuur van een Zwart mens, het weigeren van Zwarte mensen bij een evenement, of zeggen dat Zwarte mensen niet intelligent zouden zijn.

3. Wat kan je doen tegen racisme?

Macht en kracht

De beste manier om als wit persoon te strijden tegen racisme, is door je bewust te zijn van jouw machtspositie. Macht heeft verschillende kanten:

• Nederland leeft in de rijkdom waar de tot slaaf gemaakte mensen voor hebben gewerkt, en waar ze voor zijn gemarteld en vermoord. Witte mensen hebben die rijkdom geërfd, en de nazaten van tot slaaf gemaakte mensen niet. Dat is één aspect van macht. Het is goed om ons hier bewust van te zijn, bijvoorbeeld door hier boeken over te lezen of door gesprekken aan te gaan. De Bibliotheek Rotterdam heeft veel informatie over het koloniale verleden van de stad. Zie ook het IDEM-webinar: Het recht op je naam.
• Een ander aspect van macht zit hem juist in kracht: een wit persoon wordt in onze maatschappij eerder gehoord en geloofd dan een Zwart persoon. Witte mensen kunnen die kracht inzetten om de stem van Zwarte mensen te versterken. Je kan je als wit persoon bijvoorbeeld uitspreken tegen racisme, en jouw macht op die manier laten gelden. Ook kan je een podium bieden aan Zwarte mensen. Dat kan vaak al op een heel simpele manier, bijvoorbeeld door tijdens een vergadering gewoon te zeggen: “Hee, mijn collega is nog niet aan het woord gekomen, ik wil graag nog even horen wat die te vertellen heeft.” Zorg daarbij natuurlijk wel dat je geen witte redder wordt.

Hoe zet jij je macht in? Als je actief wil worden in anti-racisme, is het een mooi idee om hierover na te denken, en om in gesprek te blijven met mensen om je heen. Anti-racisme is een strijd die eigenlijk nooit over is. Elke dag kunnen er nieuwe vormen van racisme opduiken, en zullen er dus ook nieuwe inzichten bijkomen. Je kan zelf kiezen welke gevechten je aan wil gaan, en op welke manier. Zacht of hard, klein of groot, rustig of strijdlustig: alle beetjes anti-racisme helpen.

Houd ook in gedachten dat racisme een probleem is dat is bedacht en behouden door witte mensen; zorg dus als wit persoon dat je Zwarte mensen niet overbelast met jouw strijd. Wil je uitgebreid over discriminatie praten met mensen die het zelf ervaren? Doe dat dan in een context waar zij hier open voor staan: bijvoorbeeld bij evenementen specifiek over dit onderwerp, waar zij als ervaringsdeskundige / workshopleider werken.

Ingrijpen bij racisme

IDEM biedt praktische tips voor het ingrijpen bij discriminatie in de openbare ruimte. In deze tips gaan we uit van de 5 D’s:

• Distract (afleiden)
• Delegate (iemand erbij betrekken)
• Document (bewijs verzamelen)
• Delay (vertragen)
• Direct (directe actie)

Wil je direct ingrijpen als je racisme ziet? Doe dat dan altijd op een manier die veilig is, zowel voor jezelf als voor de ander. Vraag bijvoorbeeld eerst aan de gediscrimineerde persoon wat die nodig heeft.

Een inclusieve benadering

Samengevat heeft Nederland een lange geschiedenis van anti-Zwart racisme, die ook vandaag de dag doorwerkt. De effecten van racisme gaan verder dan alleen af en toe een opmerking naar iemands hoofd: anti-Zwart racisme heeft direct impact op armoede, mentale gezondheid, toegang tot zorg, toegang tot rechterlijke bescherming, en sociale veiligheid.

Wil je je graag inzetten tegen discriminatie? Sluit je dan aan bij ons netwerk. Samen maken we het verschil.

Een lijst met links

Meer vragen over…